Lời giải nào cho những chợ truyền thống đang "chết dần chết mòn"

Bán và sơ chế hải sản tại chợ Láng Hạ (quận Đống Đa). (Ảnh: Phương Anh/TTXVN)

Chợ không chỉ là nơi kinh doanh đem đến cuộc sống cho hàng chục nghìn hộ dân mà còn là nét đẹp văn hóa, thu hút du lịch đặc trưng của địa phương, kích cầu tiêu dùng.

Để giải quyết vấn đề này, Hà Nội đã kêu gọi xã hội hóa đầu tư cải tạo lại các dự án chợ truyền thống nhưng đến nay dự án này vẫn "dậm chân tại chỗ." Vậy lời giải nào cho mô hình chợ truyền thống phát triển và hoạt động có hiệu quả?

Mỏi mòn chờ kinh phí

Nằm ở vị trí trung tâm, thuận tiện giao thông, dân cư đông đúc nhưng chợ Ngã Tư Sở (quận Đống Đa, Hà Nội) lại đang trong tình trạng "chết dần chết mòn" mấy năm nay. Bước vào trong, không ai còn nhận ra khu chợ hạng 1 của thành phố, một thời đông đúc, kinh doanh buôn bán sầm uất. Bây giờ, hàng loạt các kiốt phủ bạt, đóng kín, để trơ những thanh giá treo hàng hóa bị han rỉ, xuống cấp. Do vắng người kinh doanh nên chợ trở lên ẩm thấp, tối tăm, vắng vẻ và đìu hiu như "chợ chiều" vậy.

Hiện trong chợ chỉ còn lác đác một vài kiốt của những tiểu thương đã nhiều tuổi, chẳng biết đi đâu, làm gì khác còn bám trụ lại. Bác Mai Thị Thu Trà, chủ kiốt bán vải tại chợ cười buồn: "Tôi bán hàng ở chợ từ hồi chợ mới lập, khoảng năm 1987 tới nay. Tình hình kinh doanh ngày càng đi xuống, người ta bỏ chợ gần hết, từ hơn 180 quầy hàng nay chỉ còn chưa đầy 70 quầy".

Phó Chủ tịch quận Đống Đa, Trịnh Hữu Tuấn cho biết, năm 2009, thành phố đã có dự án xây dựng Trung tâm thương mại - Chợ Ngã Tư Sở nhưng do dự án ảnh hưởng đến kiến trúc đô thị và quy hoạch chung xây dựng Thủ đô, bị hạn chế chiều cao công trình nên tháng 8/2014, dự án này lại bị thu hồi. Hiện tại, hệ thống hạ tầng chợ đã xuống cấp, không bảo đảm công tác phòng cháy chữa cháy, vệ sinh môi trường, mỹ quan đô thị… nhưng thiếu nguồn vốn đầu tư xây dựng, phương án quy mô xây dựng chợ.

Chợ Ngã Tư Sở chỉ là một ví dụ trong số rất nhiều chợ trên địa bàn Hà Nội đang trong tình trạng “mỏi mòn" chờ được đầu tư nâng cấp. Bởi các dự án đầu tư chợ hiện chưa thực sự tạo được sự đồng thuận giữa bà con tiểu thương với chủ đầu tư. Nguyên nhân là do nhiều doanh nghiệp nhận đấu thầu, khai thác, quản lý chợ nhưng gần như chỉ để "giữ đất" chứ chưa làm tốt trách nhiệm của mình.

Năm 2012, Ủy ban Nhân dân quận Tây Hồ (Hà Nội) đã giao quyền quản lý, kinh doanh, khai thác chợ Nhật Tân cho Công ty cổ phần Tập đoàn Đại Đương, thời hạn 50 năm. Đến tháng 12/2014, chợ Nhật Tân bị cháy, cơ sở hạ tầng hư hỏng nặng. Ủy ban Nhân dân quận Tây Hồ đã yêu cầu phía công ty khắc phục hiện trạng, sửa chữa và thay thế mái khu cầu chợ chính để bảo đảm an toàn, ổn định cho các hộ kinh doanh.

Nhưng đến nay, hiện trạng chợ vẫn chưa được khắc phục, chưa quyết định phương án đầu tư xây dựng mới. Trong chợ chỉ có một vài hàng quán kinh doanh, buôn bán trong tình trạng mái chợ có thể sập xuống bất cứ lúc nào.

Ông Phạm Đình Đoàn, Ủy viên Ban Kinh tế - Ngân sách, Hội đồng Nhân dân thành phố Hà Nội đánh giá, doanh nghiệp khi đầu tư sẽ luôn tính đến hiệu quả và lợi nhuận. Đó là lý do khiến các doanh nghiệp thờ ơ, thậm chí còn đòi trả lại dự án cho thành phố nếu cảm thấy các dự án chợ không đủ hấp dẫn.

Cụ thể như năm 2012, thành phố đã quyết định cho Công ty cổ phần Đầu tư Văn Phú - Invest thuê 1.655m2 đất để sử dụng cùng với công trình đã được xây dựng tại số 23 phố Lương Định Của, phường Kim Liên, quận Đống Đa (chợ Kim Liên) để quản lý kinh doanh khai thác chợ. Trong quá trình triển khai, công ty đã không có được sự đồng thuận của các hộ kinh doanh trong chợ, gặp khó khăn trong lên phương án khai thác kinh doanh chợ. Do đó, ngày 21/1/2017, doanh nghiệp đã có văn bản gửi Ủy ban Nhân dân quận Đống Đa, xin trả lại việc quản lý chợ Kim Liên cho chính quyền.

Thực tế trong những năm qua, Hà Nội đã thử nghiệm chuyển đổi mô hình chợ và nguồn vốn xã hội hóa nhưng không đem lại hiệu quả như mong muốn như: Dự án thu hút được doanh nghiệp đầu tư theo mô hình chợ - trung tâm thương mại như chợ Hàng Da, chợ Cửa Nam, chợ Bưởi, chợ Gia Thụy…

Những mô hình kiểu này đã làm mất đi chợ truyền thống, gây lãng phí đầu tư và bức xúc trong dân. Từ bài học của những ngôi chợ này, nhiều dự án cải tạo, xây dựng mới chợ truyền thống theo hướng kết hợp mô hình sau này đều gặp phải sự phản đối, khiếu kiện của người dân nên phải tạm dừng như chợ Ngã Tư Sở, chợ Châu Long...

Nhiều chợ sau khi doanh nghiệp đầu tư cải tạo, tổ chức khai thác, tăng các loại phí cũng bị tiểu thương trong chợ phản ứng mạnh, gây khiếu kiện kéo dài như chợ Bưởi, chợ Tam Đa…

Bên cạnh đó, theo quy định của Chính phủ, trong giai đoạn 2016-2020 sẽ chỉ bố trí ngân sách cho các dự án thuộc lĩnh vực thương mại là chợ dân sinh, chợ đầu mối, trung tâm logistics, trung tâm hội chợ triển lãm, kết cấu hạ tầng xuất khẩu, nhập khẩu ở vùng có điều kiện kinh tế-xã hội khó khăn và vùng có điều kiện kinh tế đặc biệt khó khăn. Như vậy, các chợ trên địa bàn Thủ đô không nằm trong đối tượng nêu trên.

Theo báo cáo của Sở Công Thương Hà Nội, hiện nay Hà Nội có 454 chợ, trong đó có 15 chợ hạng 1, 65 chợ hạng 2, 311 chợ hạng 3 và 63 chợ chưa phân hạng. Tổng diện tích đất chợ trên địa bàn vào khoảng 1.700.000m2 với khoảng 90 nghìn hộ kinh doanh. Hầu hết các chợ đều tồn tại từ lâu, nay cơ sở vật chất đã xuống cấp, chưa bảo đảm các điều kiện hoạt động về phòng cháy chữa cháy, vệ sinh môi trường, vệ sinh an toàn thực phẩm, mỹ quan đô thị…

Nhiều chợ vắng cả người bán lẫn khách mua, chỉ hoạt động 30-40% công suất, gây lãng phí lớn. Thực trạng này đòi hỏi sự quan tâm đầu tư, cải tạo, nâng cấp và quản lý chợ đáp ứng các tiêu chí. Nhưng nguồn vốn nào để đầu tư lại là câu hỏi lớn chưa có hồi đáp.

Vậy khó lại càng thêm khó, các chợ truyền thống của Hà Nội vẫn phải mòn mỏi đời chờ kinh phí để nâng cấp chợ, hay một mô hình quản lý mới hiệu quả hơn từ các cơ quan chức năng để bà con tiểu thương yên tâm đầu tư kinh doanh, thu hút doanh nghiệp đầu tư vào xây dựng chợ.

Hiện nay, việc thu hút đầu tư xã hội hóa vào các dự án chợ chưa thu hút được doanh nghiệp. Dẫn đến việc chuyển đổi mô hình tổ chức kinh doanh khai thác và quản lý chợ trên địa bàn Hà Nội còn chậm, có quận huyện không thực hiện được, xin giãn tiến độ, nhất là đối với các chợ ở nông thôn.

Theo kế hoạch từ năm 2011, thành phố sẽ có 88 chợ thực hiện chuyển đổi nhưng đến nay mới chuyển đổi được vỏn vẹn 10 chợ.

Lấy doanh nghiệp làm trọng tâm

Hiện nay, các chợ truyền thống vẫn đang đáp ứng hơn 60% nhu cầu tiêu dùng hàng ngày của người dân, bởi chợ không chỉ là nơi làm ăn sinh sống của hơn hàng chục nghìn hộ kinh doanh mà còn là nét văn hóa, điểm du lịch đặc sắc của thành phố, một phần không thể thiếu của đời sống dân sinh. Do đó, chợ cần có được sự quan tâm đầu tư, quản lý, nâng cao hiệu quả hoạt động.

Giám đốc Sở Công Thương Hà Nội Lê Hồng Thăng nhấn mạnh, thực trạng chợ trên địa bàn thành phố đã ở mức “báo động đỏ” lâu rồi. Xuống cấp nặng nề, không đủ tiêu chuẩn, không đáp ứng các điều kiện, nhất là trong công tác phòng cháy chữa cháy.

Chợ cần có những quyết sách mạnh của thành phố và những giải pháp tháo gỡ nhanh các vướng mắc, nút thắt hiện nay, trong đó, vẫn phải lấy doanh nghiệp làm trọng tâm, động lực phát triển chứ không thể giữ cơ chế bao cấp mãi.

Ông Lê Vinh Sơn, Ủy viên Ban Kinh tế - Ngân sách Hội đồng Nhân dân thành phố Hà Nội đề xuất, thành phố cần tìm mô hình quản lý hiệu quả nhất cho chợ truyền thống. Theo ông Sơn về mặt quản lý hành chính nhà nước, nên giao hết các chợ về cho chính quyền cấp quận huyện, xã phường để địa phương chủ động, sát sao trong giải quyết những vướng mắc của chợ.

Đối với vấn đề kêu gọi xã hội hóa, thành phố phải có cơ chế công khai, tìm kiếm các nhà đầu tư có chuyên môn, năng lực. Có thể cân đối, điều chỉnh các khoản mà doanh nghiệp phải nộp cho nhà nước như tiền thuê đất, thuế, phí… để giúp doanh nghiệp vẫn có lợi nhuận tối thiểu dựa trên các khoản thu từ chợ. Như vậy thì xã hội hóa mới khả thi.

Bên cạnh đó, ông Lê Vinh Sơn cũng cho rằng, khi doanh nghiệp bỏ nguồn vốn lớn vào đầu tư chợ mà các khoản thu lại không đủ thì chắc chắn dẫn đến nợ đọng, phương án kinh doanh thất bại.

Khi đã tìm được chủ đầu tư, có cơ chế hỗ trợ mà trong quá trình hoạt động, doanh nghiệp không đáp ứng được các tiêu chí, hạ tầng của chợ, thiếu năng lực thì thành phố sẽ thu hồi quyền quản lý khai thác chợ, tiếp tục quay lại tái đấu thầu trên tinh thần hết sức hỗ trợ.

Với một số chợ ở khu vực nông thôn, không đủ sức hấp dẫn doanh nghiệp thì thành phố nên bỏ ngân sách đầu tư cơ bản trước, rồi tiến hành đấu thầu giao cho doanh nghiệp quản lý, vận hành. Chúng ta phải trao về cho doanh nghiệp, họ vừa làm, vừa quản lý, vừa bảo vệ cơ sở vật chất, tài sản đó.

Đồng quan điểm với ông Lê Vinh Sơn, Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân quận Tây Hồ, Hà Nội Nguyễn Đình Khuyến kiến nghị thêm, qua thực hiện mô hình chuyển đổi 5 chợ trên địa bàn quận nhận thấy, trách nhiệm của các chủ đầu tư được giao quyền quản lý, kinh doanh, khai thác chợ không thực hiện đúng theo cam kết và phương án dự thầu về công tác đầu tư xây dựng mới hoặc cải tạo, sửa chữa nâng cấp chợ, kéo dài thời gian thực hiện nghĩa vụ tài chính.

Vì vậy, cần có chế tài chặt chẽ, mạnh mẽ hơn để xử lý và giải quyết dứt điểm các vi phạm của chủ đầu tư, nâng cao trách nhiệm của chủ đầu tư khi tham gia dự thầu và trúng thầu. Đồng thời, nên giao cho cấp quận, huyện tổ chức đấu thầu và mời thầu các dự án chợ hạng 2, hạng 3 thay cho Trung tâm Xúc tiến đầu tư, thương mại và du lịch thành phố.

Trưởng ban Kinh tế Ngân sách Hội đồng Nhân dân thành phố Hà Nội Phạm Thị Thanh Mai cho rằng, thành phố cần tiếp tục chỉ đạo rà soát quy định về phân cấp quản lý nhà nước về chợ (đặc biệt là trong việc đầu tư, kêu gọi đầu tư, tổ chức đấu thầu, quản lý hoạt động của các chợ trên địa bàn) theo hướng phân cấp quản lý triệt để, toàn diện trên nguyên tắc: cấp nào thực hiện thuận lợi, hiệu quả thì giao cho cấp đó thực hiện. Trường hợp Chính phủ chưa sửa đổi Nghị định 02/2003/NĐ-CP ngày 14/01/2003 về quản lý chợ hạng 1 thì Ủy ban Nhân dân thành phố xem xét ủy quyền cho một số quận, huyện quản lý toàn diện, triệt để chợ hạng 1.

Thành phố cần sớm triển khai cơ chế sử dụng ngân sách cho đầu tư, cải tạo, khai thác kinh doanh chợ thông qua phương thức hợp tác công-tư (PPP). Trong trường hợp các chợ trước đây được xây dựng bằng nguồn vốn ngân sách nay đã xuống cấp nghiêm trọng, không đảm bảo hoạt động mà không kêu gọi xã hội hóa được thì báo cáo Chính phủ cho phép sử dụng ngân sách địa phương đầu tư, cải tạo. Ủy ban Nhân dân cấp huyện khẩn trương chuyển đổi mô hình quản lý chợ, trọng tâm vẫn là doanh nghiệp, hợp tác xã theo quy định của Chính phủ.

“Thực trạng xuống cấp và những vướng mắc trong quản lý, kinh doanh, khai thác chợ trên địa bàn tồn tại đã lâu, cần những giải pháp xử lý, giải quyết triệt để. Có như vậy chợ mới hoạt động tốt, ổn định, bảo đảm đời sống dân sinh và an ninh trật tự trên địa bàn,” Trưởng ban Phạm Thị Thanh Mai nhấn mạnh./.